سخن مردم: حبیب قاسمی | شهرستان دشتستان در شمال شرقی استان بوشهر قرار دارد و حدود یک سوم مساحت استان را در برمی‌گیرد و بیش از دویست و هفتاد هزار نفر جمعیت دارد.
به گزارش سخن مردم:: شهرستان دشتستان از شش بخش مرکزی، سعدآباد، شبانکاره،آبپخش، ارم و بوشکان تشکیل شده است. سابقه‌ی سکونت در این شهرستان بسیار طولانی است و با توجه به آثار تاریخی به دست آمده در دوره‌های مختلف می‌توان به طور یقین گفت که این شهرستان از اولین نقاطی است که پس از عقب نشینی خلیج فارس آباد شده است.
با توجه به زمین‌های حاصلخیز و وجود چند رودخانه‌ی دائمی در شهرستان باعث شده که در زمستان و اوائل بهار یکی از زیباترین شهرستان‌های ایران زمین باشد و مهمان‌های بی‌شماری را به طرف خود دعوت نماید.
مهم‌ترین محصول کشاورزی این شهرستان خرما است که علاوه بر استفاده در داخل کشور به خارج از کشور هم صادر می‌شود. علاوه بر خرما محصولات دیگری از جمله: پرتقال، لیمو ترش، نارنج، سیب، نارنگی، بادمجان، کدو، گوجه‌فرنگی، کنجد و.. در این شهرستان تولید می‌شود.
قرار گرفتن این شهرستان در مسیر راه‌های اصلی بر اهمیت آن افزوده است، بهار «دشتستان» بسیار زیبا و دیدنی است به خصوص سالی که بارندگی خوب باشد.
گندمزارهای زیبا و گل‌های سرسبز و رنگارنگ و خوش‌بو به این دیار طراوت و شادابی می‌بخشند و کسی که اولین بار به این شهرستان سفر می‌نماید به یاد سرزمین‌های شمال ایران می‌افتد که همیشه سر سبز و خرم است.
شهرستان دشتستان دارای مردمانی مهمان نواز، شجاع و با تقوا است که این خصوصیات آنها زبان زد خاص و عام است. مردمان این دیار در طول تاریخ در برابراشغال گران ایستادگی نموده و شجاعت آنها در تاریخ ثبت شده است در زمان هجوم انگلیس به خاک استان بوشهر مردم این دیار در خط اول مبارزه بودند نه تنها مردان بلکه زنان دلیر و متدین لرده دشتستان در برابر انگلیسی ها ایستادند و آنها را شکست دادند حماسه زنان لرده در تاریخ کشورمان به ثبت رسیده است در طول هشت سال دفاع مقدس مردم این شهرستان از اولین نیروهایی بودند که به جبهه ها اعزام شدند و به دفاع از سرزمین خود پرداختند شهرستان دشتستان بیش ازششصد و هفتاد شهید را در دوران دفاع مقدس تقدیم نظام مقدس جمهوری اسلامی نموده و هم در تعداد شهدا و ایثارگران و جانبازان و آزادگان در استان بوشهر بیشترین آمار را دارد.همان‌طور که ذکر شد این شهرستان دارای آثارزیارتی و دیدنی و تاریخی متعددی است که به تعدادی از این آثار اشاره می‌شود:
گور دختر
این اثر مهم و دیدنی در روستای «پشت پر» از توابع بخش ارم قرار دارد و با توجه به نام آن و نظر باستان‌شناسان، آرمگاه دختر کورش هخامنشی است که در دشت پشت پر به خاک سپرده شده است.
بنای آن کاملاً سنگی است و از چند تکه سنگ حجاری شده ساخته شده است،این اثر تقریبا شبیه به آرامگاه کورش در استان فارس است و با همان زیبایی ساخته شده است.
کاخ کورش هخامنشی برازجان
ته ستون‌های کاخ کورش درجنوب غربی شهر برازجان و در پانصدمتری ابتدای جاده‌ی برازجان. بوشهر قرار دارد.
این کاخ در سال ۵۲۹ قبل از میلاد مسیح به دستور کورش سر سلسله‌ی هخامنشیان در نزدیکی شهر برازجان (تا او که)ساخته شده است ولی براثر مرگ کورش کار آن نا تمام مانده است.
ته‌ستون‌های این کاخ در سال 1380 هجری شمسی توسط استاد علی اکبر سرفراز باستان‌شناس معروف ایران حفاری شد، این ته ستون‌های کاملاً سنگی از دو نوع سنگ زرد و سیاه با حجاری بسیار زیبا ساخته شده است.
کاروان‌سرای مشیرالملک برازجان
این بنای زیبا در دوره قاجاریه به فرمان مشیرالملک شیرازی ساخته شده است و دارای چهار برج دیده‌بانی است و از دو طبقه ساخته شده است.
معماری بنا بسیار زیبا و دیدنی است و یکی از کاروان سرا‌های زیبا و بی‌نظیر است و به علت قرار گرفتن شهر برازجان در مسیر راه‌های اصلی این بنا، در کنار این شهر تاریخی ساخته شده است این اثردر سال گذشته توسط یونسکو به ثبت جهانی رسید و تنها اثر جهانی استان بوشهر است.
پل مشیر
این پل زیبا و دیدنی در شمال شهر دالکی قرار دارد و در نوع خود بی‌نظیر است، ساخت آن دوره‌ی ساسانیان صورت گرفته. گرچه قبلاً تاریخ ساخت آن را دوره‌ی قاجاریه می‌دانستند ولی در بازدیدی که در سال های گذشته دکتر «سرفراز» از این بنا داشت معلوم شده که این بنای مهم مربوط به زمان ساسانیان است، این بنا در سمت چپ جاده‌ی برازجان به شیراز قرار دارد.
کوشک اردشیر
این بنا در کنار روستای پشت پر از توابع بخش ارم قرار دارد و مربوط به اردشیر ساسانی است و تا «گور دختر» فاصله‌ی چندانی ندارد و از بنا‌های زیبا و دیدنی شهرستان دشتستان محسوب می‌شود.
آثار شهر صفاره
این آثار در شمال روستای دهقاید از توابع بخش مرکزی شهرستان قرار دارد که قسمتی از آن در سال های گذشته توسط باستان‌شناسان حفاری شد که نوع معماری این بنا‌ها در نوع خود بی‌نظیر هستند. شهر صفاره در کنار رودخانه قرار داشته و در دوران اسلام شهری آباد بوده است.
تل مر
این تل عظیم در جنوب غربی برازجان و در شرق کاخ زمستانی کورش قرار دارد و از این تل بلند برای دیده‌بانی استفاده می‌نموده‌اند.
آرامگاه شیخ منصور خزاعی
این اثر در جنوب روستای زیارت از توابع بخش مرکزی شهرستان دشتستان قرار دارد و مربوطه به دوره‌ی اسلامی است، این بنا که در سال‌های اخیر مرمت و بازسازی شده یکی ازبناهای بسیار زیبا است که دیدن آن لازم به نظر می‌رسد.
بقعه آقا میرهداف
این بقعه مربوط به میرهداف یا پیرهداف است در نزدیکی شهر سعدآباد قرار دارد ، این بنا مربوط به دوره‌ی اسلامی است و می‌گویند این پیر در حمله مسلمانان به شهر توز کشته شده است.
قلاسوز
این اثر درپنج کیلومتری شرق شهرشبانکاره قرار دارد و بسیار و دیدنی است.
آثار تاریخی شهر توز
شهر«توز» یا «توج» در نزدیکی روستای زیراه از توابع بخش سعدآباد قرار دارد، این شهر تا قرن پنجم هجری آباد بوده است و پارچه و لباس آن معروف بوده است و هزاران مغازه پارچه فروشی در این شهر قرار داشته است و از پارچه‌ی این شهر برای ساخت لباس پادشاهان استفاده شده که در کتب مختلف تاریخی به آن اشاره شده است.
آثار متعددی از جمله : سفال، کوزه، لوله آبی، اشیاء قیمتی و .. در این منطقه به دست آمده و آثار متعددی هم در زیر زمین مدفون است.
کاروان‌سرای دالکی
این بنا مربوط به دوره‌ی قاجاریه است که در کنار شهر دالکی ساخته شده است، با توجه به این که جاده‌ی برازجان شیراز از قدیم تا کنون از کنار این شهر تاریخی می‌گذرد این امر باعث ساخت چنین کاروانسرایی در این مکان شده است.این کاروانسرا بسیار زیبا و دیدنی است.
چهل‌خانه
غار چهل خانه در شمال شهر سعدآباد قراردارد و مربوط به دوره‌ی قبل از اسلام است،این غار‌ها به «چهل خانه» معروف شده است و می‌گویند در زمان آبادانی شهر توز که در نزدیکی آن قرار داشته است از این غار‌ها برای انبار و یا ندامتگاه استفاده می‌کرده‌اند.
کاخ بردک سیاه
این کاخ زیبا و دیدنی در کنار روستای درودگاه قرار دارد و در سال 1384 حفاری شده است. ستون‌های کاخ که در نوع خود بی‌نظیر هستند شامل دورگه سنگ است که تقریباً معماری آن با کاخ کورش در برازجان شبیه به هم است.
این کاخ مربوط به داریوش هخامنشی بوده است ودر حفاری سال های گذشته تندیس داریوش و سنگ نوشته‌ای که حکایت از تعلق کاخ به داریوش است، پیدا شد.
شاهزاده ابراهیم (ع)
این بقعه در جنوب شرقی شهر برازجان و در کنار روستای «نی‌نیزک» قرار دارد، شاهزاده ابراهیم (ع) فرزند امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) است که در نزدیکی روستای نی‌نیزک به شهادت می‌رسد و روی تپه‌ای به نام «له‌له پرچین» در کنار این روستا دفن شده است.
این مکان مقدس به علت داشتن طبیعتی زیبا و دیدنی و همچنین کرامت‌های امامزاده باعث شده زائران بی‌شمار را به طرف خود دعوت نماید.
منابع طبیعی سرکره
یکی از دیدنی‌ترین مناطق شهرستان دشتستان منابع طبیعی «سر کره» است که در جنوب شهر برازجان قرار دارد و در اواخر زمستان و اوائل بهار یکی از زیباترین و سرسبزترین مناطق شهرستان دشتستان است که مسافران بی‌شماری را به طرف خود دعوت می‌نماید.
دیگر آثار دیدنی و تاریخی و زیارتی شهرستان دشتستان که فقط به نام آنها اشاره می‌شود عبارتند از:
کوه قلعه درشرق برازجان ، تل پهن در جنوب غربی شهر یرازجان ـ
کاخ سنگ سیاه در کنار روستای جتوط
شاهزاده محمد واقع در شهر ارم ـ امامزاده دو قلو در روستای خون
قصر دختر در نزدیکی شهر ارم
تل باغ شهید نزدیک روستای بنداروز
شاهزاده محمد و قبرستان قدیمی دهرود سفلی
چشمه‌های آ‌ب‌گرم دالکی ـ دره‌ی فاریاب
امامزاده جعفر روستای دهقاید
پیر مختک در روستای نظر آقا
حمام قدیمی در دهرود سفلی ـ شاهزاده نورالله در غرب بنداروز
شاهزاده ابوالقاسم در روستای گندم ریز
بی بی خاتون در روستای نظر آقا
شاه صادق و شاه حسنعلی در روستای خوش مکان
شاه غیب‌الدین حیدر در روستای درودگاه ـ شاه پیرمرد در بخش بوشکان
آغا بابا کوسه در نزدیکی روستای پلنگی
شاهزاده ابراهیم در نزدیکی شهر کلمه
امامزاده محمدباقر در روستای دشتی اسماعیل خانی
شاه نورالدین در روستای چاه عربی
شاهزاده احمد شهر دالکی ـ شاه حسین روستای چاه‌خانی
خلیل خالق در روستای دهرود علیا
قلعه شهر شبانکاره ـ قلعه روستای زیراه ـ بازار سرپوشیده شمالی و جنوبی برازجان ـ باغ شیرین روستای طلحه پاساژهای شهر برازجان و ...
حبیب قاسمی ،نویسنده کتاب جغرافیای تاریخی دشتستان
